Er zit muziek in de zorg

Een geneesmiddel is misschien een te groot woord, maar vrijwel niemand twijfelt nog aan het positieve effect van muziek op de zorg. Krista en Karolien bestuderen hoe dat komt en welke musici geschikt zijn voor de zorgfunctie die hierdoor ontstaat.    

Pappie loop toch niet zo snel. Vermoedelijk is Krista Pyykönen (31) de enige Fin die deze tranentrekker uit het hoofd kent. ‘We doen ons best’, lacht de docent-onderzoekster. Misschien is het over een paar jaar wel volstrekt normaal dat er musici aan het ziekenhuisbed staan. Want muziek helpt, muziek is een pijnstiller. ‘De UMCG-onderzoekers waarmee we samenwerken hebben gekeken naar pijn, angst en stress. De patiënten rapporteren minder pijn. Een uur na de sessie, maar zelfs na drie uur is er een duidelijk positief effect.’

Een opwekkende Finse sfeer
Twee jaar duurde het onderzoeksproject Meaningful Music in Health Care (MiMiC) waarin onderzoekers van het Kenniscentrum Kunst & Samenleving van de Hanzehogeschool en de afdeling Chirurgie van het Universitair Medisch Centrum Groningen samenwerkten. ‘Zorgprofessionals en musici, het wederzijds respect is groot’, zegt Krista die vóór 2015 geen ervaring had met de chirurgische zorg in ziekenhuizen. Wel werkte ze al enige tijd met ouderen. In haar studietijd aan The Royal College of Music in de Zweedse hoofdstad Stockholm, deed ze onderzoek naar participatieve muziekpraktijken in ouderenzorg. In 2012 onderzocht ze de effecten van muziek op mensen met dementie voor wie Fins de moedertaal is. ‘In latere fasen van dementie bleek de betekenis van het Fins steeds belangrijker te worden voor de deelnemers aan m’n onderzoek. Zij zijn dus beter te bereiken in de taal die ze van jongs af kennen. Door liedjes, bijvoorbeeld, maar ook wanneer muziek een sfeer opwekt die je Fins zou kunnen noemen. Zo heb ik een repertoire opgebouwd dat is geïnspireerd op de verhalen uit de Kalevala, het nationale epos.’ Dit onderzoek leverde Krista in 2013 de Kerstin Eliasson Prize of Excellence Master Research op.

Aan een ziekenhuisbed voel ik een sterke band, sterker dan met publiek in een concertzaal

Na Stockholm streek Krista neer in Groningen waar ze zich aansloot bij de kenniskring van lector Lifelong Learning in Music Rineke Smilde. ‘Het lectoraat heeft al behoorlijk wat onderzoek naar muziek en ouderen gedaan. Dat sprak me enorm aan, en ik vind het mooi om samen te werken met meerdere collega’s.’ De in Helsinki geschoolde violiste weet wat het is om voor patiënten te spelen. ‘Heel anders dan voor een gewoon publiek. Muziek katalyseert emoties. Aan een ziekenhuisbed voel ik een sterke band, sterker dan met publiek in een concertzaal. Het is eervol om zo dichtbij een persoon waarvoor je speelt te komen.’

Magistraal muzikale monomaan
Karolien Dons (32), die er dit jaar op hoopt te promoveren, weet er alles van. ‘Normaal gesproken komt het publiek naar de musici. In het ziekenhuis gaan de musici naar het publiek. Ze moeten het initiatief nemen, ja, zelfs vragen of wel uitkomt.’ Een magistraal muzikale monomaan mist daarvoor vermoedelijk de sociale kwaliteiten. En hoe je het ook wendt of keert, zieken zijn niet altijd in een opperbeste stemming, ziek zijn ís gewoon geen pretje. ‘Zelfs als het wél goed gaat, is er vaak sprake van spanning. Stel je voor dat iemand een nieuwe lever heeft gekregen. Blij natuurlijk, heel erg blij. Hij begint aan een gloednieuw leven en hij wil dat de musici dat luister bijzetten door een stuk over het ontluikend voorjaar. Leuk, maar je weet ook dat het lichaam die nieuwe lever op ieder moment kan afstoten. Laat je dat doorklinken in de muziek? Wat doet die wetenschap met jezelf? Kun je dat wegdrukken, want je maakt muziek immers voor de patiënt?’

Je moet onder meer sociaal vaardig zijn, uit het hoofd kunnen spelen, kunnen arrangeren en kunnen improviseren

Zulke vragen zijn te vangen in één centrale kwestie: wat maakt een musicus geschikt voor een betekenisvolle bijdrage aan de gezondheidszorg? De uit Vlaanderen afkomstige onderzoekster, die musicologie studeerde in Gent en muziekpsychologie in Jyväskylä (Finland), denkt het antwoord te vinden op het snijpunt van twee assen. ‘De ene as loopt van persoonlijk naar wederkerig. De andere beweegt zich van planning naar onvoorspelbaarheid. Daar waar de assen elkaar snijden, treft men dan de muzikale identiteit. In de praktijk zie je de musici steeds zoeken naar een balans tussen de vier uitersten op die assen.’ Musici die geschikt zijn voor dit werk zijn dun gezaaid. ‘Je moet onder meer sociaal vaardig zijn, uit het hoofd kunnen spelen, kunnen arrangeren en kunnen improviseren. Een schaap met vijf poten, dus.’

Nieuwe ingangen
Karolien deed haar kennis op via observaties, interviews en gesprekken waarin ze musici liet reflecteren op hun omgang met ouderen in Groningen, Den Haag en Londen. ‘Het is een etnografische manier van bestuderen die je ook wel ziet in de antropologie.’

De druk op verplegend personeel is enorm. Werkdruk, stress, burn-out

Zo hebben we de patiënt en musicus ontmoet in de ziekenhuiszaal. Maar vergeten we niet de o zo belangrijke derde persoon? Nee, hoor. Krista Pyykönen richt haar onderzoeksvizier juist helemaal op de zorgprofessionals, op de UMCG-afdeling Chirurgie  én in de verzorgingstehuizen waarmee het Prins Claus Conservatorium samenwerkt in de studieroute Music and Dementia. ‘De druk op verplegend personeel is enorm. Werkdruk, stress, burn-out. Muziek kan de zorgprofessional nieuwe ingangen bij hun patiënten geven. Dit kan de zorgrelatie verdiepen. Daarnaast kan muziek de sfeer op werkplek positief veranderen.’

Foto: Luuk Steemers

Krista Pyykönen
Violiste Krista Pyykönen (1986, Helsinki) haalde haar bachelor-diploma ze aan de Metropolia Helsinki University of Applied Sciences. Daarna volgde ze de masteropleidingen Music en Music Education aan het Royal College of Music in Stockholm. Nu studeert ze aan het Music Education Department van de University of Music and Performing Arts in Wenen. Daarnaast is ze docent-onderzoeker aan het Prins Claus Conservatorium. Haar onderzoek voor de onderzoeksgroep Lifelong Learning in Music richt zich op de betekenis van de participerende muziekpraktijk voor professionals in de ouderenzorg.
 
Karolien Dons
Docent-onderzoeker Karolien Dons studeerde musicologie aan de Universiteit Gent (België) en muziekpsychologie aan de University of Jyväskylä (Finland). Haar onderzoeksveld is muziek en kwaliteit van leven. Ze doet promotie-onderzoek naar muziekpraktijken in specifieke sociale contexten, zoals muziekworkshops met ouderen in verzorgingshuizen, muziek in asielzoekerscentra, muzikale improvisatie met mensen met dementie en hun verzorgers en persoonsgericht musiceren op ziekenhuisafdelingen. Karolien zal haar proefschrift verdedigen aan de Guildhall School of Music & Drama in Londen.