Frans de Waal en onze apenmoraal

Een kapucijnaap krijgt een stuk komkommer als hij een stuk steen aan de proefleider geeft. Hij peuzelt de groente op. Dan ziet hij hoe een andere aap die nadat hij de steen heeft overhandigd een druif krijgt. Kapucijnapen vinden druiven heerlijk en komkommer maar zozo. De eerste aap ontsteekt in woede en gooit de komkommer naar de proefleider. Het filmpje is 25 miljoen keer bekeken. Simpel, grappig, veelzeggend, en typisch Frans de Waal, de Nederlandse primatoloog die wordt gerekend tot de invloedrijkste mensen op aarde (zelfs Oprah Winfrey vindt dat).
De kapucijnenfilm laat zien hoe apen reageren op oneerlijkheid. Tamelijk menselijk, stelt De Waal die op 9 november een Studium Generale-lezing houdt in een uitverkochte Stadsschouwburg. Inderdaad, de reactie van de aap heeft wat weg van de werknemer die ontdekt dat zijn collega meer loon krijgt voor hetzelfde werk.
Het is een rode draad in het werk van Frans de Waal (Den Bosch, 1948): aantonen dat de mens niet fundamenteel verschilt van dieren. En het bijzondere van de onderzoeken van de laatste jaren is dat ze bewijzen dat dat niet alleen geldt voor gedrag, maar ook voor abstracte termen, zoals eerlijkheid, planning, samenwerken en wederkerigheid (als jij dit voor mij doet, doe ik dit voor jou).

De Waals experimenten zijn inmiddels uitgevoerd op zo’n beetje de hele veestapel

Een filosoof schreef De Waal dat het kapucijnerexperiment niet duidelijk maakt dat kapucijnapen zich werkelijk inleven in soortgenoten. Dat empathisch vermogen zou pas blijken als de aap die de druiven krijgt, zich zal inspannen om voor elkaar te krijgen dat de andere aap ook druiven krijgt. De Waal: ‘Ook dat hebben we inmiddels aangetoond. Die apen die wél druiven krijgen, zullen ze op een gegeven moment weigeren, en houden dat vol totdat hun soortgenoot ze óók krijgen.’
Eerlijkheid, medeleven, gelijkheid, broederschap, allemaal noties die lang exclusief aan mensen werden toegeschreven, maar dieren kennen ze dus ook. De Waal beperkt zich namelijk niet tot apen. Zijn experimenten zijn inmiddels uitgevoerd op zo’n beetje de hele veestapel: geiten, dolfijnen, varkens, eenden, olifanten.
In de Verenigde Staten, waar De Waal sinds 1981 werkt, veroorzaken zijn bevindingen vaak ophef en fel debat. Met name voor aanhangers van godsdiensten is het moeilijk te accepteren dat moraal niet zou stammen van het Opperwezen, maar een uitvloeisel zou zijn van sociaal gedrag. De Waal heeft er begrip voor: ‘Het onderzoek brengt af en toe breed gedeelde meningen aan het wankelen. Dat is niet prettig, want de mens hecht aan harmonie.’ Ook dat is eigen aan groepsdieren, De Waal had al laten zien dat dieren en mensen die de harmonie hebben verstoord dat proberen goed te maken, ze hebben er zelfs een zelfde gebaar voor: de bobbellip (lippen stijf op elkaar en blazen).