Toch nog hoop voor losers

Depressie treft mislukkelingen het hardst. Het is een bericht van de nepnieuwsite The Onion, maar het had gerust in de krant kunnen staan. Of in een wetenschappelijk tijdschrift. Of in een reclametekst van een farmaceutisch bedrijf.
Trudy Dehue, de tweede spreker in de lezingenserie Quest for Happiness van Studium Generale, kan er wel om lachen, maar het Onion-bericht raakt wel de kern van een verschijnsel waarover de oud-hoogleraar Theorie en Geschiedenis van de Psychologie een harde noot zal kraken.

Zijn al die mensen mentaal niet in orde? Hebben ze een hersenkwaal? Allemaal?

Depressie, zo zegt ze, wordt steeds vaker beschreven als een ding, een aandoening die iemand treft, een kwaal, en dan bij voorkeur als een biologische afwijking, een genetisch bepaalde onvolkomenheid of een hersenziekte. En ziektes kun je behandelen. Met een pil, bijvoorbeeld. Het aantal mensen dat antidepressiva slikt, stijgt al tientallen jaren. ‘Zijn al die mensen mentaal niet in orde? Hebben ze een hersenaandoening? Allemaal? Zijn ze ziek? Ernstig ziek? Hoe kan het dat zo veel mensen zo veel medicijnen gebruiken?’
Wat voor depressie geldt, geldt voor heel veel aandoeningen. Dehue trakteert de op 19 september tot aan de nok toe gevulde Offerhauszaal op het ene na het andere voorbeeld. ‘Sommige mensen krijgen de diagnose ‘verborgen autisme’, maar autisme kun je niet voor anderen verbergen, omdat hét kenmerk van autisten is dat ze geen contact met anderen kunnen leggen.’ Op gewone gedragingen en gevoelens wordt veel te snel een medisch stempel gedrukt. ‘Er gaan zelfs stemmen op om oudereneenzaamheid tot een mentale aandoening te bevorderen.’ Dat lijkt een beetje op de drapetomanie waarmee Dehue haar voordracht begon.

Je moet gevluchte slaven niet doodschieten, maar behandelen

Tot het midden van de negentiende eeuw was het in Amerika gebruikelijk om slaven die vluchtten dood te schieten. De arts Samuel A. Cartwright stond een andere aanpak voor. Men kon het die slaven niet kwalijk nemen dat ze probeerden te ontsnappen, want ze leden aan drapetomanie, de ziekelijke neiging tot vluchten. Cartwrights pleidooi: je moet gevluchte slaven niet doodschieten, maar behandelen.
Dehue: ‘In deze tijden is het overduidelijk dat Cartwright van een sociale misstand, de slavernij, een individuele afwijking maakte. Bizar, denken we, maar de laatste decennia gebeurt iets vergelijkbaars.’ De hoogleraar in ruste denkt dat de huidige cultuur is doordrenkt van het de gedachte dat mensen alles kunnen bereiken als ze er maar hard genoeg hun best voor doen. Een overtuiging die kort en krachtig tot uiting komt in de leus: succes is een keuze.

Eeuwenlang was geluk iets wat je kon overkomen, tegenwoordig is het de norm, een plicht en een opdracht

Voor wie dat gelooft, moet falen hard aankomen, want dat is dan een kwestie van eigen schuld. Falen is aan jezelf te wijten: had je maar beter je best moeten doen. Falen verwordt tot een individueel mankement. ‘Het ligt aan jou dat je je slechte cijfers haalt, het ligt aan jou dat anderen je niet aardig vinden, het ligt aan jou dat je niet gelukkig bent. Maar ligt het echt allemaal helemaal aan jou als het niet goed gaat? Natuurlijk niet.’ Want er zijn altijd andere zaken in het spel.
Dehue laat een foto zien van een verloederde buurt in een Amerikaanse stad. Wie hier wordt geboren, heeft echt veel minder kans op een glansrijke maatschappelijke carrière dan gemiddeld. Dat snapt iedereen. Zo iemand help je niet met een empowermentcursus. En al helemaal niet met een als nieuwsbericht vermomde reclameboodschap die je vertelt dat onderzoek heeft aangetoond dat Afro-Amerikanen veel vatbaarder zijn voor dee-presh-un, maar, o schande, veel minder vaak een recept voor antidepressiva krijgen uitgeschreven. Hebben zij soms minder recht op een medicijn?
Nee, dit is geen nepbericht van The Onion, maar echt waar.
Dehue: ‘Geluk was eeuwenlang iets dat je kon overkomen. Tegenwoordig kijken we er heel anders tegenaan. Geluk is een plicht en een opdracht, geluk is de norm, en aan die norm moeten we voldoen. Wie dat niet doet, heeft persoonlijk gefaald. Maar wie bepaalt eigenlijk dat we gelukkig móeten zijn. Dat doen we zelf toch?’
Er is dus hoop, als we realistischer tegen pech en geluk leren aankijken, zijn we al een stapje verder.