Op zoek naar miljoenen, verstopt tussen belofte en praktijk

Het ziet er in theorie best florissant uit, in 2015. In ruil voor een uitgeholde basisbeurs komt er een ‘sociaal’ leenstelsel. Studenten kunnen naar behoefte geld lenen, en betalen dat later naar draagkracht terug. Er komt een berg geld vrij voor beter onderwijs, en studenten kunnen meepraten hoe dat onderwijs eruit gaat zien.

Wie kan daar nou tegen zijn?
De werkelijkheid anno 2021 is grimmiger. Het sociale aspect van het leenstelsel is naar de achtergrond verdrongen door het grote aantal jonge mensen dat op jonge leeftijd een fikse schuld heeft opgebouwd. Het onderzoek dat Folia en andere media bij universiteiten en hogescholen het afgelopen jaar hebben uitgevoerd naar de zogeheten voorinvesteringen en kwaliteitsplannen – zeg maar hoe het geld van de afgeschafte basisbeurs is besteed – heeft een paar dingen duidelijk gemaakt.

Ronduit problematisch is, dat de verantwoording over de besteding van het geld en de controle daarop te wensen overlaat

Of – en hoe – de kwaliteit van het hoger onderwijs is verbeterd in de afgelopen zes jaar valt niet te achterhalen. Of studenten daarover serieus hebben kunnen meepraten zoals beloofd: wij concluderen van niet. Ronduit problematisch is, dat de verantwoording over de besteding van het geld en de controle daarop te wensen overlaat.

Is dat erg?
Dat is het, zeker als je bedenkt dat studenten een deel van hun inkomen hebben ingeleverd en daar beter onderwijs voor terug mochten verwachten. Sommige politici en bestuurders van de onderwijsinstellingen zullen daar tegenin brengen dat zo’n voorstelling van zaken geen rekening houdt met wetten, praktische bezwaren en onvoorspelbare ontwikkelingen.
Wij willen daar best aan toevoegen dat ons onderzoek ons in contact heeft gebracht met een lange reeks van mensen die met hart en ziel knokken voor beter onderwijs voor iedereen. En dat uit niets is gebleken dat er grote sommen geld op frauduleuze wijze in de verkeerde zakken zijn verdwenen.

Maar op dat pad van goede bedoelingen, dromen en idealen kon geen bijna enkele voorbijganger deze heldere vraag voor de volle 100 procent en in begrijpelijke taal beantwoorden: waar is dat geld precies aan uitgegeven en hoe is daarmee de kwaliteit van het onderwijs verbeterd zoals was beloofd? Ons lijkt daarmee het afschaffen van de basisbeurs in 2014 achteraf toch een botte bezuiniging te zijn waar vooral jongeren uiteindelijk de dupe van zijn geworden.

Honderden miljoenen euro publiek geld is heel erg veel, en dat is weggehaald bij studenten

Met hulp van redacties op hogescholen en universiteiten in het hele land heeft ons onderzoeksteam onder meer in de jaarrekeningen van 2015 tot en met 2019 van 25 instellingen (13 universiteiten en de 12 grootste hogescholen) gezocht naar de verantwoording die is afgelegd over de voorinvesteringen en de besteding van de basisbeursmiljoenen.

We hebben dataonderzoek gedaan naar de ontwikkeling van studenten- en docentenaantallen, en de financiële positie van instellingen in kaart gebracht. De voorinvesteringen en kwaliteitsplannen en de controle daarop door Algemene Rekenkamer en NVAO hebben we waar mogelijk bestudeerd, en er is een reeks interviews en achtergrondgesprekken gevoerd met betrokken bestuurders, onderzoekers, studenten en politici.

Veel universiteiten en hogescholen zijn het zat om voortdurend via een ingewikkelde en met regels omgeven systematiek verantwoording af te leggen aan de overheid – en daarmee het publiek. Zij kunnen over hun uitgaven naar eer en geweten zelf besluiten nemen, is de gedachte. Wij juichen dat idee toe, maar het kleine aantal dat het ook allemaal haarfijn weet uit te leggen en publiek te verantwoorden, geeft ons te denken.

Ons is ook enkele keren voorgelegd waarom je in deze moeilijke tijden, midden in een corona-pandemie, kritisch bent over een paar honderd miljoen. Nou ja, simpel: dat waren we zonder corona ook geweest. En honderden miljoenen euro publiek geld is nogmaals heel erg veel, en dat is weggehaald bij studenten. Die uiteindelijk 10 tot 14 duizend euro meer aan hun hele studie kwijt zijn dan voorheen.

Dat iemand zegt een goed gesprek te hebben gehad, betekent nog niet dat het ook echt goed is gegaan

De komende weken kunnen jullie op deze plek lezen wat onze zoektocht heeft opgeleverd, in een serie van ongeveer één aflevering per week. We zetten eerst de feiten op een rij, en reconstrueren dan hoe de basisbeurs – uitgekleed en roemloos – ten onder ging in 2015. Vervolgens laten we zien hoe het in het hele land is gesteld met de uitvoering van de eerder genoemde voorinvesteringen en kwaliteitsplannen.

Ook als het gaat om medezeggenschap van studenten zetten we de beloftes en de praktijk naast elkaar. Eén van de deskundigen die wij hierover spraken verwoordde het zo: ‘Dat iemand zegt een goed gesprek te hebben gehad, betekent nog niet dat het ook echt goed is gegaan.’ Bij deskundigen gingen we via een debat te rade over de vraag of de politiek wel kón beloven dat studenten in ruil voor hun basisbeurs kwaliteitsverbetering van het onderwijs zouden krijgen.

We hebben dit onderzoek, financieel (en moreel) ondersteund door het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek, in een vroeg stadium ‘Achter de academische feiten’ genoemd. Of we die een tikkeltje bombastische werktitel volledig hebben waargemaakt, laten we aan anderen. Duidelijk is dat er tussen (politieke) beloftes en de praktische werkelijkheid grote gaten blijken te zitten, en dat dit flinke consequenties heeft voor een behoorlijk grote groep jonge mensen in Nederland.

Ook zien we dat wij als redacties bij universiteiten en hogescholen met dit onderzoek onze nek uitsteken. We nemen dat voor lief, omdat we vinden dat het tot onze taak is onafhankelijk en kritisch te berichten vanuit de wereld waarin we functioneren, zelfs als dat betekent dat je af en toe bijt in de hand die je voedt.

De serie verhalen sluiten we een paar dagen voor de geplande Tweede Kamerverkiezingen op 17 maart af. Dat komt goed uit: de komende tijd volgt een nieuwe periode van beloftes, schitterende vergezichten en indrukwekkende idealen. Ook aan studenten zal weer van alles worden beloofd, de eerste partijen hebben al gepleit voor terugkeer van de basisbeurs in één of andere vorm.

Interessante vraag is dan opnieuw of al die beloftes in de praktijk worden waargemaakt.

Tekst: Altan Erdogan
Illustratie: Rueben Millenaar

Dit verhaal is de aftrap van een serie onderzoeksverhalen die mede mogelijk is gemaakt door het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek en verschillende redacties bij hogescholen en universiteiten in Nederland.

Volgende week: Hoe in vijf jaar de honderden miljoenen van de basisbeurs verdampten